محمدرضا طالبی، صبح امروز در همایش ساخت و توسعه عتبات عالیات در گذر تاریخ، به تبیین جایگاه بی‌بدیل حرم مطهر رضوی به عنوان مرکز توحید و گنجینه‌ای منحصر به فرد از معماری اسلامی پرداخت.
معاون فرهنگی آستان قدس رضوی، حرم رضوی را پیوند ایمان، هویت و تمدن در منظومه فکری جهان اسلام دانست و تأکید کرد: این مکان مقدس، پدیده‌ای تمدنی است که در طول قرون، معنا، هنر، عقلانیت و اجتماع را در پیوندی پایدار گرد آورده است.
جایگاه ممتاز در میان عتبات مقدسه
وی با اشاره به جایگاه ممتاز حرم امام رضا(ع) در میان عتبات عالیات، اظهار داشت: در این مکان قدسی، ایمان با فرهنگ و معنویت با تاریخ در هم تنیده شده است. مطابق فرمایش مقام معظم رهبری، مجموعه آستان قدس، گنجینه‌ای منحصر به فرد از هنر معماری اسلامی و ظرایف علمی و هنری ملت ایران است. حرم رضوی، فراتر از شأن زیارتی، در تاریخ اجتماعی ایران نیز نقشی اساسی در بازآفرینی هویت شیعی ایفا کرده و تنها نقطه تلاقی جغرافیای زیارت نیست، بلکه محور جریان‌های فرهنگی، علمی و هنری است که تمدنی نوین با ویژگی ایرانی-اسلامی را پایه‌ریزی کرده است.
بازسازی؛ تداوم جریان تمدنی و مقاومت فرهنگی
طالبی، بازسازی و توسعه عتبات عالیات را تداوم همین جریان تمدنی خواند و افزود: این اقدام، حرکتی برای حفظ و روزآمدسازی حافظه جمعی امت اسلامی است. حرم امام رضا(ع) الگویی کامل از پیوند بازسازی کالبدی و احیای معنوی ارائه می‌دهد. تاریخ این حرم با مفهوم بازسازی پیوندی ناگسستنی دارد؛ این مکان بارها مورد تخریب قرار گرفته، اما هر بار با ایمان مردم و حمایت حکومت‌های شیعی، شکوهی تازه یافته است. این بازسازی‌ها، فراتر از اقدام عمرانی، بیانگر اراده‌ای برای تثبیت هویت اسلامی-ایرانی و بازنمایی عقلانیت و هنر اسلامی بوده است. توسعه عظیم حرم در دوره معاصر، به ویژه پس از انقلاب اسلامی، ادامه همان سنت دیرینه و عنوانی برای «مقاومت فرهنگی» است.
حرم؛ جامعه‌سازی دینی و نهاد اجتماعی
این مقام مسئول خاطرنشان کرد: حرم حضرت رضا(ع) صرفاً بنایی برای زیارت نیست، بلکه نمونه‌ای ممتاز از جامعه‌سازی دینی است. در اطراف این حرم، شبکه‌ای گسترده از تعاملات دینی، اقتصادی، آموزشی و خدماتی شکل گرفته است. نذرها، موقوفات، بازارها و آیین‌های زیارت، سازوکارهایی برای بازتولید سرمایه اجتماعی ایران شیعی بوده‌اند. حرم، جامعه‌ای کوچک از امت اسلامی است که در آن مفهوم «خدمت» جایگزین «رقابت» شده و روح جمعی مومنان تجلی می‌یابد. این مدل، مبنایی نظری برای سیاست‌گذاری فرهنگی امروز است و آستان قدس با شبکه‌ای از نهادهای علمی و فرهنگی، این الگوی تمدنی را به شکل نظام‌مند بازتولید کرده است.
مکتب هنر رضوی؛ زیبایی در خدمت معنا
وی در بخش دیگری از سخنانش به جایگاه ویژه هنر در حرم پرداخت و گفت: حرم امام رضا(ع)، بزرگترین موزه زنده هنر اسلامی است؛ فضایی که در آن رنگ، نور و نقش در خدمت معنا و معرفت هستند. در این منظومه، زیبایی زینت نیست، بلکه زبان حقیقت است. سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی عهده‌دار تبیین و ترویج «مکتب هنر رضوی» است و تدوین سند ملی این مکتب و طراحی رویدادهای هنری، نمونه‌ای از تلاش‌های هدفمند برای پیوند هنر، معنا و سیاست فرهنگی است. مکتب هنر رضوی نشان می‌دهد هنر می‌تواند در متن دینداری قرار گیرد و در جهانی که زیبایی به کالایی مصرفی بدل شده، حرم رضوی یادآور این است که زیبایی، مسیر رسیدن به حقیقت است.
آینده‌نگری فرهنگی؛ از بازسازی فضا تا بازسازی معنا
طالبی با تأکید بر آینده‌نگری فرهنگی، اظهار کرد: در روزگار ما، بازسازی دیگر صرفاً در کالبد بناها نیست، بلکه در بازسازی معنا و روایت فرهنگی است و حرم حضرت رضا(ع) نه تنها باید حفظ شود، بلکه روایت آن باید برای نسل‌های جدید بازخوانی گردد و در جهانی که هویت‌ها در معرض تحرف هستند، حرم می‌تواند مرکز بازتولید معنا و منبع الهام برای گفت‌وگوی فرهنگی باشد.
وی گفت: سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس با نهادهای زیرمجموعه خود، ظرفیت بی‌بدیلی برای تبدیل این تجربه تاریخی به گفتمانی جهانی دارد. اگر در گذشته معماران گنبد را می‌ساختند، امروز اندیشمندان باید «روایت گنبد» را برای جهان معاصر بازسازی کنند.
وی جمع‌بندی کرد: حرم مطهر امام رضا(ع) سامانه‌ای تمدنی است که در آن ایمان به کردار و هنر به معرفت تبدیل شده است و تداوم بازسازی‌های آن، بیانگر پایداری فرهنگی امت شیعی است، در جهان معاصر، حرم رضوی می‌تواند به مثابه نظام مادر برای سیاست فرهنگی ایران اسلامی عمل کند؛ نظامی که در آن زیارت، هنر، اقتصاد و دانش در خدمت تعالی انسان قرار می‌گیرد، این تجربه نشان می‌دهد حرم نه تنها متعلق به گذشته، بلکه راه آینده است؛ تمدنی که بر سه رکن ایمان، زیبایی و عدالت استوار است.
